Θ' ασχοληθούμε εδώ με τρεις, ιδιαίτερα σημαντικές ιστορικά, πανδημίες: Την "Πανώλη του Ιουστινιανού", ή "Justinian's Flea Plague" στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία, τον "Μαύρο Θάνατο" και την "Ισπανική Γρίπη".

Η "πανώλη του Ιουστινιανού"

Η Πανώλη του Ιουστινιανού (541-542) ήταν μια πανδημία που έπληξε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και ιδιαίτερα την πρωτεύουσα της την Κωνσταντινούπολη, επίσης την αυτοκρατορία των Σασσανιδών (Περσία), και τις παραθαλάσσιες πόλεις σ' όλη την λεκάνη της Μεσογείου. 

Ήταν μια από τις μεγαλύτερες πανδημίες στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς προκάλεσε το θάνατο περίπου 25 εκατομμυρίων ανθρώπων στην πρώτη φάση της διάδοσής της, ενώ δύο αιώνες μετά από το πρώτο κρούσμα τα θύματα υπολογίζονται σε 50.000.000.

Οπωσδήποτε, ο αριθμός των θανάτων είναι αβέβαιος, ενώ οι σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι η πανούκλα σκότωνε πάνω από 5.000 άτομα την ημέρα στην Κωνσταντινούπολη, κατά την κορύφωση της πανδημίας. Η αρχική πανούκλα σκότωσε τελικά ίσως το 40% των κατοίκων της πόλης και προκάλεσε το θάνατο έως και του ενός τέταρτου του ανθρώπινου πληθυσμού της Ανατολικής Μεσογείου. Τα συχνά μετέπειτα κύματα της πανώλης συνέχισαν να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια των 6ου, 7ου και 8ου αιώνα, με την ασθένεια να γίνεται πιο περιορισμένη γεωγραφικά και λιγότερο θανατηφόρος.

Μετά την τελευταία επανεμφάνισή της κατά το 750 μ.χ., πανδημίες αντίστοιχης κλίμακας δεν εμφανίστηκαν ξανά στην Ευρώπη, μέχρι τον "Μαύρο Θάνατο" του 14ου αιώνα.

Ο "Μαύρος Θάνατος"

Με τον όρο µαύρη πανώλη ή µαύρος θάνατος αναφέρεται η πανδημία των ετών 1348 - 1353, η οποία ήταν από τις πλέον καταστροφικές στην παγκόσμια ιστορία. Ο συνολικός απολογισμός της σε ανθρώπινα θύματα, υπολογίζεται σε 100 έως 200 εκατομμύρια νεκρούς στην Ευρώπη και στην Ασία. Μάλιστα εκτιμάται ότι μείωσε τότε τον παγκόσμιο πληθυσμό από 450 εκατομμύρια σε 350 - 375 εκατομμύρια.

Οι πρώτες επίσημες καταγραφές της πανδημίας ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 1347, όταν γενοβέζικα εμπορικά πλοία από το λιμάνι της Κάφφας στην Μαύρη Θάλασσα, προσέγγισαν το λιμάνι της Μεσσήνης στη Σικελία, γεμάτα ετοιμοθάνατους και νεκρούς, μεταφέροντας έτσι στην Ευρώπη την ασθένεια της πανώλης. 

Η ασθένεια αυτή είχε δύο μορφές: τη βουβωνική (ή σηψαιμική) και την πνευμονική. Μεταδιδόταν ακαριαία και βοηθούμενη από τις κακές συνθήκες υγιεινής, την έλλειψη ιατρικών γνώσεων της εποχής και τις επακόλουθες δεισιδαιμονικές προλήψεις, στις αρχές του 1348 είχε ήδη διαδοθεί από την Ιταλία σε όλη την κεντρική Γαλλία, μέχρι τον χειμώνα του ιδίου έτους στην νότια Αγγλία και στη συνέχεια στις Κάτω Χώρες. 

Συνέπεια της επιδημίας ήταν να χαθεί σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης. Η επιδημία ξαναχτύπησε και στα επόμενα χρόνια του 14ου αιώνα, με μικρά χρονικά διαλείμματα, αναιρώντας έτσι ολοκληρωτικά την δημογραφική αύξηση που είχε σημειωθεί στα μέσα του 13ου αιώνα και ο παγκόσμιος πληθυσμός επανήλθε στα προηγούμενα επίπεδα μόλις τον 17ο αιώνα.

Θα πρέπει να σημειωθεί πως καθώς η τότε εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία έχασε, εξαιτίας της αδυναμίας της ν' αντιδράσει, γρήγορα το κύρος και το γόητρο της, προκειμένου να το ανακτήσει, επινόησε ένα αλλόθρησκο, εξιλαστήριο θύμα και τελικώς έριξε την ευθύνη για τον όλεθρο στους Εβραίους. Έτσι ξεπήδησε ξαφνικά μια θεωρία ότι δήθεν οι Εβραίοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια για να εξοντώσουν τους χριστιανούς. Η θεωρία αυτή πυροδότησε ένα γενικότερο κύμα διωγμών εναντίον των Εβραίων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η "απήχηση" του αντισημιτισμού αυτής της περιόδου περιγράφεται γλαφυρά στο έργο του Σαίξπηρ "Ο Έμπορος της Βενετίας".

Στολή προστασίας θεραπευτή της εποχής

Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες του "Μαύρου Θανάτου"

Μακροπρόθεσμα η πανδημία πανώλης επιτάχυνε μία ριζική αλλαγή στην μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία. Έτσι, οι γενιές μετά το 1348 δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν τα κοινωνικά και πολιτιστικά πρότυπα του 13ου αιώνα. Η μεγάλη απώλεια πληθυσμού προκάλεσε αναδιοργάνωση της κοινωνίας, η οποία αργότερα έμελλε να αποβεί θετική.

Η ερήμωση πολλών περιοχών επέτρεψε σε ένα μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού την πρόσβαση σε καλλιεργήσιμη γη και θέσεις εργασίας που άξιζαν. Οι μισθοί στις πόλεις ανέβηκαν, ενώ η αγορά για αγροτικές μισθώσεις κατέρρεε.

Η εμφανής άνοδος του κόστους εργασίας επέφερε τη σταδιακή μηχανοποίηση της εργασίας. Έτσι ο Ύστερος Μεσαίωνας εξελίχθηκε σε μια εποχή εντυπωσιακών τεχνικών καινοτομιών. Ως παράδειγμα μπορούμε να θέσουμε την εφεύρεση της τυπογραφίας. 

Η "Ισπανική Γρίπη"

Αστυνομικοί στις Η.Π.Α. με προστατευτικές μάσκες

Η Ισπανική γρίπη ήταν πανδημία γρίπης η οποία εκδηλώθηκε το 1918 και είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 100 εκατομμυρίων ανθρώπων ή, κατ' άλλους υπολογισμούς, 50 έως 60 εκατομμυρίων ανθρώπων.

Ο ιός μεταπήδησε από τα πτηνά στον άνθρωπο και στη συνέχεια άρχισε να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Η ισπανική γρίπη πιθανότατα προήλθε από την Άπω Ανατολή, ονομάστηκε όμως έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές για την πανδημία προήλθαν από τον τύπο της Ισπανίας, η οποία δεν συμμετείχε στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

Τα πρώτα κρούσματα της εκδηλώθηκαν στη Γαλλία τον Απρίλιο του 1918 ανάμεσα στα βρετανικά συντάγματα που στάθμευαν στη Ρουέν και στο Βιμερέ. Καθώς μετακινούνταν τα στρατεύματα μετακινείτο και η ασθένεια. Έτσι, τον Μάιο επεκτάθηκε σε όλη τη Γαλλία και στην Ιταλία, στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στη Γερμανία εισήλθε με τους αιχμαλώτους που είχε συλλάβει.

Τον Ιούνιο η πανδημία έφτασε στις Ινδίες, τον Ιούλιο στη Νέα Ζηλανδία και τον Αύγουστο στη Νότιο Αφρική. Έως τον Ιανουάριο του 1919, η Αυστραλία κατόρθωσε να μην πληγεί λόγω μιας αυστηρής καραντίνας.

Πηγές: Robert Chaussois, «Η Ισπανική γρίπη του 1918-1919» (Νοέμβριος 1969), Nicholas D., 2004, "H εξέλιξη του Μεσαιωνικού κόσμου. Κοινωνία , Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500", Rosen, William (2007), "Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe", Εγκυκλοπαίδεια "Brittanica", el.wikipedia.org., Ancient history encyclopedia.